«  قروه کردستان  »

« باغها و بیشه زارهای سراب قروه »

« ریه های تنفسی و منظر دلنواز شهرم »

مقصود و منظور از نگارش این متن  ، معرفی مختصر باغها، بیشه زارها و باغچه های حاشیه شهر ، خصوصا باغهای موصوف به « سراب » و بررسی جایگاه این مناظر بی نظیر در فضای سبز و اکوسیستم طبیعی شهر قروه است ، باشد که با یادآوری وضعیت گذشته و ترسیم وضعیت موجود ، و در نهایت ارائه نظرات و برنامه های پیشنهادی ،  شاید بتوان  امکان حفظ و احیاء مجدد این باغها را با هدف ارتقاء ، توسعه و بهبود شرایط زیست مطلوبتر آحاد مردم عزیز قروه را با دیدگاه واقع بینانه  بررسی و فراهم نمود.

هسته اولیه و کانون جمعیتی قروه با لحاظ آب چشمه های پر آب سراب در ارتفاعات جنوب غربی شکل گرفته ، ویژگیهای توپوگرافی شهر و اطراف آن بیانگر دامنه ارتفاعی ( بین حداکثر 2100 و حداقل 1800 متر) می باشد که بستر کالبدی قروه نیز بروی ارتفاعات ( بین 1950 تا 1900 متر )  شکل گرفته ، بنظر می رسد انتخاب اولیه سکونت نیز متاثر از این موقعیت و با تکیه بر قابلیت حاصلخیزی و الزامات امنیتی بوده است ، قروه بعلت سادگی سیما و ساخت اکوسیستم های طبیعی ، شهری بسیار ضربه پذیر از حیث ملاحظات زیست محیطی است ، عدم برخورداری از پوشش های جنگل طبیعی ، شیب پایین  و بالا بودن سطح آبهای زیر زمینی در قسمتهای از شهر ، ضریب آلودگی آبها و همچنین مصارف بدون کنترل کودها و سموم دفع آفات و.... ضریب آلودگی منابع محیطی (آب و خاک ) را افزایش داده و بسیارنگران کننده نموده است ، افت سطح آبهای زیرزمینی دردشت قروه نیز بدلیل برداشتهای بی رویه در پایین دست ، بسیار زیاد بوده و  تاثیرات مخربی برتامین آب چشمه های سراب و قنات خالصه دارد.

 سیمای کنونی شهر قروه همچون بسیاری از شهرهای ایران حکایت از رشد بی رویه مناطق حاشیه ای دارد و این معضل را می‌توان در بسیاری از محله های شهر به وضوح مشاهده نمود ، نوعی هرج و مرج در سیما و منظر شهر حاکم گردیده ،که از این بین  کم نیستند زمین‌خواران و فرصت طلبان و سودجویانی که با تفکیک غیرقانونی اراضی حاشیه شهر و باغات که کاربری مسکونی ندارند ،آنها را در قطعات کم مقیاس با قیمت‌های کاذب به اقشار و خانواده های کم درآمد  و ضعیف به شیوه قولنامه‌ای می‌فروشند، این امر از آنجا ناشی می شود که در اثر تغییر  نگرشهای عمومی ، دیگر جنبه‌های کشاورزی و تولیدات محصولات باغی و زراعی مطرح نبوده، بلکه بیشتر «کارکردهای تفرجگاهی »  برای آنها در اولویت قرار می گیرد .

 افزایش قابل توجه جمعیت شهری ، گرانی زمین و ناتوانی بخش بزرگی از خانواده ها در تامین حداقل واحد مسکونی ، در کنار آرزوی رهایی از رنج اجاره نشینی سبب گردیده ، در قروه نیز همچون اکثر شهرهای کشورمان ، در حدود ۲۵ درصد جمعیت  رو به سکونت در حواشی شهر و ساخت خانه های ارزان قیمت و بدون مجوز بیاورند و از طرفی سرریز جمعیت روستایی که بدلایل مختلفی راه شهرها را در پیش گرفته اند به افزایش این سکونتگاهای غیر رسمی و حاشیه ای دامن می زنند و این در حالیست که سهم  روستائیان عزیز در تولید ناخالص ملی کشور در سالهای گذشته از حدود 25 درصد  به کمتر از ۱۰ درصد کاهش یافته است.

با توسعه شهرها ممکن است بسیاری از زمین های قابل کشت مجاور شهرها زیر پوشش ساختمانها قرار گیرند ، یا باغهای میوه و بیشه زارها به تاسیسات شهری ، ساختمانها و راههای شهری اختصاص یابند ، کشاورزان اطراف شهرها نیز برای افزایش محصول های علاقه و اشتیاقی  ازخود نشان نمی دهند و منتظراند تا زمین خود را در این شرایط چندین برابر قیمت واقعیش به افراد ، شرکتها و کارخانه ها بفروشند ، از طرفی ایجاد تاسیسات جدید شهری در مجاورت زمینهای کشاورزی از سوی دستگاهها و ارگانهای دولتی و شهرداریها باعث می‌شود که کشاورزان به سرنوشت آینده زمین خود جهت سرمایه‌گذاری اطمینان نداشته باشند ، این به اصطلاح توسعه شهری باعث شده که در وهله اول باغات و فضای سبز شهری و مجاور آن که قسمت مهمی از منابع طبیعی را تشکیل می‌دهد از بین برود و پایداری توسعه هر چه بیشتر زیر سوال رود و از سوی دیگر ، اثر منفی دیگر این نوع رشد به قواره شهرها ، در راستای گسترش افقی انجام شده در داخل  باغات  و فضای سبز است ، متاسفانه جهش خزنده و نامیمون تفکیک و خرد کردن اراضی کشاورزی باغات حاشیه و یا در مناطق خاصی از شهر، خصوصاً ضلع جنوبی باغات سراب و همچنین اراضی تعدادی از روستاهای همجوار شهر بسرعت توسط سودجویان در حال انجام است.

خرد کردن اراضی که علاوه بر اهداف سودجویانه می‌تواند ناشی از اجرای قانون ارث نیز باشد ، متاسفانه خرد شدن اراضی کشاورزی خصوصاً بخش باغی آن  علاوه بر این که سبب بوجود آمدن زمین های کوچک مقیاس و غیرقابل استفاده می‌شود ، برای انجام عملیات مکانیزاسیون نیز محدودیت‌های زیادی را ایجاد خواهد کرد ،خرد شدن اراضی و تفکیک باغات سراب به قطعات کوچکتر با مالکین بیشتر هرگونه تصمیم‌گیری در مورد نحوه کشت ، انتخاب محصول ، آبیاری و غیره،   و کلا میتوان گفت: مدیریت مزرعه را دشوار و با چالش های بسیار جدی مواجه خواهد کرد ،چرا  که تعدد  نفرات تصمیم‌ گیرنده بیشتر شده و امکان تجمیع نظرات را سخت تر خواهد کرد و از طرف دیگر خطر ریسک توسل به راههای غیرقانونی و تلاش جهت تغییر کاربری اراضی و باغات را بالا می‌برد ، امروزه در بسیاری از کشورهای جهان بر اساس قانون ارث کل زمین تنها به یک فرزند منتقل می‌شود اما در ایران این گونه نیست و اراضی پس از فوت پدر بین همه فرزندان و ورثه مطابق شرع تقسیم می‌شود که علیرغم تلاش‌های صورت گرفته در مجلس شورای اسلامی بدلیل مغایرت با شرع امکان اصلاح این قانون فعلا وجود ندارد.

باغ های سراب علاوه بر« ارزش اکولوژکی » دارای « ارزش هویتی و تاریخی » بوده و بخش مهمی از تاریخ و می‌توان گفت ثروت مردمان اصیل شهرمان محسوب می شود ، در بررسی علل رها شدن و تخریب ، آتش کشیدن و قلع و قمع درختان و عدم اشتیاق مالکین به احیا و آبیاری و حفظ و حراست باغهای سراب در وهله نخست می توان به عامل نزدیکی و هم مرز بودن باغات با منازل مسکونی و تغییر ارزش مبادلاتی زمین باغ و مزرعه در محدوده و حریم قانونی شهر اشاره نمود ، ارزش محصولات تولیدی (هر چند در باغات سراب بیشتر  جنبه معیشتی تولیدات باغی مدنظر مالکین می باشد تا باغداری صنعتی و اقتصادی !) نسبت به قیمت زمین باغها و مزارع بعنوان زمین شهری (در حریم  ومحدوده قانونی شهر ) به شدت کاهش پیدا کرده ، بطوری که  مالکان تحت تاثیر قیمت مبادلاتی ناشی از عرضه و تقاضا مترصد فروش باغ و زمین خود و ساختمان سازی در آنها می باشند ،خصوصاً در ضلع شمالی باغات .

در سنوات گذشته با توجه به این که اطراف شهرقروه از جهات و اضلاع مختلف پوشیده از باغهای انگور بود ، لذا همواره از آن بعنوان باغشهر و تاکستان بزرگ انگور نام می بردند ، بطوری که دور تا دور این شهر کوچک را باغات سرسبز  از هر جهت احاطه کرده بود ، بویژه در اضلاع شمالی ، جنوبی ، شرقی و حتی قسمتی از ضلع غربی تا چشم می دید جنگل و مجموعه ای از درختان سرسبز و باغات انگور سرتاسر پوشانیده بود، این روزها حال تنها باغ و باغچه باقی مانده شهر در ضلع جنوبی شهر ، مشهور به باغ و بیشه زارهای « سراب » که عملاً اکسیژن و نبض تپنده قروه می باشد اصلا خوب نیست و فقط نام و آوازه باغ قدیمی بزرگ شهر را یدک می‌کشد ، تامین آب این باغها و بیشه زارهای  حتی باغات موصوف به امام در گذشته توسط 21 رشته چشمه انجام می گرفت که بدلیل کاهش نزولات آسمانی و خشکسالیهای اخیر و برداشت های بی رویه و همچنین عدم لایربی وبهسازی چشمه ها درحال حاضر تعداد این چشمه ها به زیر 10 رشته کاهش یافته ، توزیع آب نیز بصورت کاملا عادلانه و بر اساس حق آبه و با رعایت رضایتمندی زارعین توسط میرآب های منتخب انجام می گرفت. 

قدمت احداث و احیا باغات و باغچه ها و بیشه زارهای حاشیه شهر قروه،  قطعاً به قدمت اسکان اولیه ساکنین درمنطقه قروه بر می گردد، از زمانی که اهالی در محله قیلر با توجه به جاذبه های موجود( آب و خاک و امنیت ) ساکن شده اند ،جهت تامین محصولات کشاورزی مصرفی خود و همچنین علوفه موردنیاز احشامشان اقدام به انتقال آب و احداث باغات و بیشه زارهای متعددی در حاشیه کانون جمعیتی نموده اند ،  اطراف شهر کوچک قروه قدیم در اضلاع مختلف آن کاملاً پوشیده از باغ و بیشه زار بوده ، در ضلع جنوبی «باغها و بیشه زارهای سراب» (که از سر چشمه های آب سراب شروع و تا حدود خیابان مدرس غربی فعلی امتداد داشته) و در ضلع غربی نیز،  «باغات امام» (از امامزادگان شروع و تا میدان شهید مدنی تا راه فعلی سریش آباد طول داشته ) ، و در ضلع شمالی نیز «باغات موصوف به دره علممد » ( از چشمه بلاغ در ابتدای خیابان رئوفی  ، شروع و تا راه قدیم روستای امین آباد و بعد از میدان شورای فعلی ) ادامه داشته  و در ضلع شرقی نیز «باغ های موصوف به قاشی باغ » (که از چشمهای خالصه شروع  و در مسیر خیابان فرمانداری (شهید باهنرفعلی ) تا میدان فرمانداری و از جهت دیگر تاحدود رودخانه امتداد داشته است ).

 اسامی باغ های چهارگانه قروه قدیم : 1. باغهای امام  2. باغهای سراب  3. باغهای دره علممد  4. باغهای قاشی باغ 

 ذکر نام و یاد مالکین باغات  و بیشه زارهای سراب که قطعا از نیاکان و بزرگان  طوایف و خاندان شهرمان بوده اند ، بسیار دلنشین و لذت بخش است ، بیشه زارهای :  آقایان میرزا فرج عبدی ، سیدمهدی اجاقی ،مشهده علممد(علی محمدملکی) ، شکراله درویش ،حمزه عراقی ،رستم کورد(رستم رحمانی ) ، احمدعلی حنیفی (سراب معروف آن ) ، یحیح ملکی ،زرعلی بابامراد (زرعلی جعفری) ،محمداسماعیل بیک(پدرآقای اسماعیل صالحی) خلیل ممد(خلیل ملکی) ، احمدعلی حنیفی ، احمدخورشید(حاج احمدملکی) ،مشهده خیراله(خیراله مرادی)  ، حاج روح اله مرادی ،کله حبیب (کربلایی حبیب الهیاری) ،مشهده طاروردی (طاروردی خادمی ) ، مشهده علنقه (علی نقی قاسمی) ،ایبا داش (ابراهیم الهیاری ) ،و......، باغهای انگور آقایان :کله احمد(کربلایی احمدالهیاری ،باقرخان (حاج باقرمرادی) ،سلیمان احد(پدرآقای تقی طاهری) ،فرضی ایوب (فضل الله یوسفی)،مختارآدلهئ خان(پدرآقای کدخدامختار زارعی) ،محمودمعرفت(محمودحضرتی)،کدخداشعبان علی قاسمی ،محمدسعیدشیخی و......

عبور و قدم زدن از میان باغهای سراب حقیقتاً انسان را به دنیای وصف ناپذیر شاد و پرنشاط گذشته می برد، دنیای بدور از هیاهوی زندگی شهری امروزی، بدور از خستگی های جسمی و روحی ، با دیدن و حس کردن زیبایی های بکر طبیعت خدایی ، پوشش تماشایی و رنگارنگ گیاهی ، درختان میوه قد کشیده ، آب و هوای مطبوع و دلپذیر، و حتی سکوت عجیب  حاکم بر باغات و تنها شنیدن صدای زیبای پرندگان و جیرجیرکها ، سرمست شدن از خنکای سایه درختان حاشیه جوی ها ، شنیدن زوزه های باد که با برخورد به شاخساران ایجاد می شود ،  بوی خاک و شنیدن صدای خش خش برگ ها زمانی که روی آنها راه می رویم ، بسیار لذتبخش و بی نظیر خواهد بود،  هنوز هم خیلی از قدیمی های قروه بعد از سال ها خاطرات شنیدنی دوران کودکی خود را در باغچه های سراب ،  فراموش نکرده اند ،بدرستی  تجسم و وصف و بازگومی کنند ،  انگار هنوز همان صحنه ها و تصاویر را در همان لحظات به تماشا نشسته اند و گذر زمان آن خاطرات زیبا و فراموش نشدنی را برایشان محو نکرده  ،انگار بعضی از خاطرات زیبای طبیعت گردی با سماجت با زمان حرکت می کند، کلیت خاطرات گذشته ممکن است کمرنگ شود اما هرگز محو نخواهد شد ، بخصوص خاطرات دوران کودکی که در گذر زمان بارها و بارها یادآوری و مرور می شود و وقت و بی وقت با یاد کردن از قدیمی های با افتخار شهرمان که همواره در کار و تلاش و زحمت و سخکوشی سرآمد والگو بودند.

 از هر قسمت باغچه های سراب به طرف ضلع غربی بنگریم طبیعت استوار ، ارتفاع زیبای کوه و قله همیشه استوار و راست قامت  « کلاوا » یکی از نمادهای ایستادگی و استقامت شهرمان ، کاملا نمایانست ، جلوتر بسمت جنوب که میرویم «دریاچه سراب کوثر و چشمه های  آب » جلوه گر می شود و بسمت شرق  با اندکی فاصله حرکت و می نگریم«  رودخانه »نمایانست ،یعنی از چهار جهت اصلی « کوه ، طبیعت ،منابع طبیعی »، « آب »، « رودخانه » ، « درخت و جنگل باغ و باغچه » همه و همه در یک قاب و مجموعه قابل مشاهده و رویت خواهدبود ،و  بنوعی جمع کاملی در دل طبیعت  مجموعه سراب قابل مشاهده هستند.

 شاید شناخت ویژگی های اکولوژیکی باغهای سراب قروه و عناصر اصلی تشکیل دهنده و نظام دیرینه تاریخی آن ، بخش قابل‌توجهی از موضوع بحث را روشن و همچنین بشناخت بیشتر مشکلات این باغها کمک  کند و  از آن طریق بتوان به ویژگی‌های متمایز باغات وبیشه زارهای سراب ، با توجه به آسیب‌دیدگی های عناصر فضایی و کالبدی و منظر آن توجه کرد و در ارائه طرح مرمت و احیا باغات و شیوه پاکسازی و بازآفرینی و یا امکان توسعه آن تا دامنه کوه کولاوا از یک سمت و سوی دیگر تا نزدیکی قنات خالصه و رودخانه اظهارنظر کرد .

 باغ و بیشه زار های سنتی قدیم که در اکثر روستاها و شهرهای کشورمان هنوز بقایای اندکی از آنها باقی مانده بر پایه معماری و عناصر تشکیل دهنده آن ، از جمله ساختار کاملا مهندسی و هندسی در  شیوه انتقال و توزیع آب،  کشت درختان و گونه های گیاهی و غیره ، قطعا متاثر از فرهنگ و اداب و همچنین اقلیم منطقه بوده است ، در هر منطقه ای از کشورمان نیز نامهای مختلفی بر این باغات نهاده اند مانند: ،باغسرا،  پردیس ،  فردوس ، بوستان ، بستان یا سراب و به زبانها و گویش ها و لهجه های مختلف محلی نیز عناوینی خاص دارند ، این باغها و چشمه و قنوات چشم نواز با آبهای زلال و روان همواره بعنوان یک ساختار کاملاً خلاقانه با تنوع در طرح و رویکردها ، بیانگر رابطه تنگاتنگ میان بشر ، فرهنگ و طبیعت است و نشانه ای از سازگاری نمودن و همسو کردن نیازهای ادراک و پیچیدگی های آن بوده،  خالقین این باغ های چهارگانه قروه ، پدران و پیشینیان شهرمان با اتکا به دانش تجربی خود و شاید هم  الگو برداری از سایر شهرها و روستاها، فضاهایی را ایجاد کردند که باعث بقا و پویایی بستر طبیعی شده و علیرغم گذشت صدها سال بخاطر ارزش های چندگانه محیطی (سودمندی و زیباشناسی) می توان بعنوان میراث ملی و سندی با ارزش از هویت تاریخی و فرهنگی شهرمان از آنها نام ببریم.

امکانات رفاهی ، ضروری و در عین حال ابتدایی باغداران سراب ، نیازهای اولیه آنان را تامین می‌کرده ،  همه چی در کمال صرفه جویی و اقتصادی لحاظ می شده ، حتی قطعات باغات بدرستی و زیبایی ،  بدون مرز و دیوار  ،  فنس کشی ، تفکیک قطعات و بکارگیری و گماردن نگهبان و شب خوابی و حراست ، همه اینها حکایت از طرز تفکر غنی  و حفظ حرمت ها و حریم خصوصی افراد و زندگی خانوادگی و همسایگی  بدون کوچکترین نشانه ای از تزویر رویا ، چشم و همچشمی ،صاف و ساده و یکرنگی ، از جنس  مردم قدیم بوده است ، در انجام  احسان ، امور خیر  ، نیکی و کمک به کشاورزان و باغداران دیگر و همسایگان  همواره پیش قدم بوده اند ،جهت  برداشت محصول بصورت جمعی و گروهی اقدام می کردند ،همه و همه از کوچک وبزرگ ،پیر و جوان ، زن و مرد ،پای کاربودند و شرکت داشتند و در پایان نیز طبق سنت هرساله جشن های خاطره انگیز برداشت محصول و شادی و نشاط برقرار بود ، شنیدن خاطرات انجام کارگروهی و مشارکتی و تعاون باغداران قروه در باغ اسپار (باغ اسوار) که هر ساله بصورت جمعی در فصل بهار انجام می گرفت بسیار شنیدنی و نشان از همبستگی ، دوستی و صمیمیت عمیق مردم قروه داشته ، در فصل بهار باغداران بروش کاملا سنتی و با بیل دستی ، نسبت به شخم زدن زمین موستان و زیر و رو کردن خاک که باعث تقویت و رشد بیشتر موها (درخت انگور) می شد اقدام می کردند ، ( خاک کردن و از خاک درآوردن موهای انگور) برای حفاظت باغها از سرما ، و باغ اسپار را بمنظور جلو گیری از سفت شدن خاک و جذب بهتر آب و از بین بردن ریشه گیاهان هرز بصورت گروهی و با اعمال مدیریت ونظارت توسط ریش سفیدها در تقسیم کار انجام می گرفت. 

سختی  زندگی و مشقتهای آن روزهای مردم قروه ، باغداران شهر کوچکم را آموخته بود که مواد ضروری و مایحتاج و ارزاق و محصولات کشاورزی و باغی خود را برای روزهای فصل سرد ذخیره و انباشت کنند ، شرایط  زندگی و اقتصادی کسانی که صرفاً شغلشان کشاورزی و دامپروری بود همواره نگاهشان به آسمان بود ،چندین سال کم بارشی ، سختی و قحطی و یکسال آبادانی ، سرسبزی  و شادی بود.

مبحث ساماندهی باغها و اراضی مشجر حاشیه شهر خصوصاً سراب با توجه به حقوق ناشی از مالکیت خصوصی ، ارزش سرمایه ای و مبادلاتی باغها ، مزارع و افزایش ارزش افزوده که به مکان و زمان بستگی دارد با پیچیدگی‌های خاصی در مدیریت و برنامه ریزی مواجه است ، باغات سراب و سایر لکه های سبز حاشیه شهر بعنوان عناصری جدا ناپذیر از سیستم شهری و همچنین در قیاس بزرگتر باغات موجود روستاهای قلعه و ویهج و حتی باغ عمارتها و ویلاهای مسیر روستای آصف آباد ، منابع ارزشمند سبزی هستند که با استقرار آنها در متن توسعه شهری قروه در ابعاد مختلف ، خصوصاً جنبه زیست محیطی آنها ،با توجه به ارزش اقتصادی امروزه زمین و سختی امکان ایجاد فضاهای سبز جدید در درون شهر ، لزوم  حفاظت و نگهداشت و اتخاذ تدابیر و  برنامه خاص و ویژه ای را می طلبد ،مع الوصف  با توجه به اهمیت فضاهای سبز و تاثیرات آن در ارتقا کیفیت فضاهای شهری ، بهبود جنبه های زیست محیطی  و افزایش سلامت و بهداشت شهری ، می‌طلبد مجموعه مدیریت شهری،  فرمانداری ،  شورای اسلامی شهر ، شهرداری ، مدیریت جهاد کشاورزی ، منابع طبیعی ، مرکز بهداشت  و سایر ادارات و نهادهای مرتبط شهرستان و شهر با بکارگیری مشاوران خبره  مربوطه و انجام مطالعات گسترده و کارشناسی  دقیق در خصوص وضعیت فضای سبز شهر و خصوصا باغات سراب و روستاهای ضلع جنوبی شهر و لحاظ روشها و استانداردها ، سرانه ها ، با اهتمام ، همکاری و همفکری شهرسازان و جغرافیدانان و کارشناسان محیط زیست بتوانند راهکارهای عملی و عملیاتی متناسب با اقلیم و فرهنگ منطقه اجرا نمایند.

 طراحی جالب ، تنوع در پوشش گیاهی ، کشت و بهره برداری نظام مند از باغات سراب که نشات گرفته  از فرهنگ ایرانی و وجه اشتراک اکثر باغها و بیشه زارهای کشورمان است ، قطعاً بعنوان شالوده توسعه و آبادانی و اقتصاد مردمان در آن روزگاران و حتی  زمان حال  باید مورد توجه قرار گیرد ، گذشته از سختکوشی و وصف تلاش نیاکانمان در تقبل زحمات فراوان انتقال آب از سرچشمه‌های سراب تا کیلومترها دورتر (تا میدان شهید مدنی فعلی ) که تصورش در ذهن نیز بسیار سخت و حتی غیر ممکن می باشد، استفاده از روشهای  ابتکاری ، مهندسی و معماری بوده ، چیزی که شگفتی فراوانی بهمراه دارد ،باغها و بیشه زارهایست که با روش ها و تکنیک های زیبا و خلاقانه به همان اندازه پیچیده و در عین حال در منظر اولیه بسیار ساده ایجاد کرده اند ، باغها و بیشه زارهای بسیار زیبا  و حیرت آوری که بدرستی می توان قطعاتی از بهشت روی زمین وصفشان کرد ، یکی از ویژگی های این بیشه زارها حضور و انتقال آب از جویهای طراحی و مهندسی شده با فواصل معین و مشخص در سرتاسر این زمینهاست و ویژگی دیگر آن نوع پوشش گیاهی ، کاشت گونه‌های درختی و علفزارها است در گذشته در باغ و باغچه ها سراب علاوه بر تامین محصولات باغی مصرفی و مورد نیاز سالیانه شان میوه های همچون (سیب ، زردآلو ،گردو ، گیلاس و آلبالو ) صیفی جات و حتی سیب زمینی و پیاز و همچنین علوفه احشام را نیز کشت و برداشت می کردند .

فعالیتهای کشاورزی و باغی را می توان به چند گروه و طبقه تقسیم کرد: کشاورزی صنعتی ،نیمه صنعتی ،کشاورزی سنتی (معیشتی ) ،در کشاورزی سنتی (معیشتی ) که در قروه قدیم و در باغات سراب رایج بوده و هنوز هم برقرار است ، فعالیت کشاورزان و باغداران از قبیل زراعت ، باغداری و یا دامپروری ویا..... ، برای دهقان و مالکین باغ و بیشه زارها ،شغل و نوع زندگیش  محسوب می شد ، و تعدد نیروی کار و کثرت افراد خانوار ،مهمترین عامل در افزایش تولیداتش محسوب می شده  ،لذا  یکی از دلایل وجود خانواده های پرجمعیت در مناطق کشاورزی قدیم و بخصوص خانوارهای قروه قدیم همین عامل بوده که اکثرا پرجمعیت و دارای چندین فرزند بوده اند ، از نقاط ضعف کشاورزی سنتی و معیشتی، بهره وری پایین نهادهای کشاورزی ، نسبت به کشاورزی صنعتی بود و یکی از مهمترین نقاط مثبت و قوت کشاورزی سنتی به عقیده محققین کمترین آسیب را به محیط زیست و منابع طبیعی وارد می کند، که باتوجه به همجواری و نزدیکی باغات سراب با شهرقروه حائز اهمیت است ، یکی از اصلی‌ترین و مهم‌ترین ویژگی های کشاورزی سنتی استفاده از تجارب ارزشمند تاریخی پدران و نیاکان بوده که  پیشینیان به ارث برده‌اند و تعریف و مفهومی از کشاورزی و باغداری سنتی را در مجامع علمی امروزی منعکس نموده اند ، هرچند امروزه تنوع اقلیم و تغییرات گسترده آب و هوایی و انتقال دانش و استفاده از تکنولوژی‌های نوین عملاً امکان تولید محصولات متنوع باغی در بخش کشاورزی را مهیا ساخته که می تواند به درستی پیامدهای این چالش ( کشاورزی در ابعاد مختلف سنتی آن،خصوصا بیشه زار و باغداری سراب) را در پایین بودن بهره‌وری عوامل تولید ، بالا بودن میزان ضایعات در مراحل تولید تا مصرف که در نتیجه منجر به هدر رفت منابع محدود اشاره نمود ، لذا نیازمند نگاهی سیستمی و جامع و درمان نگر به ماهیت ، پتانسیل و نیازمندی‌های این بخش مهم از شهرمان است ،بطوری که بتوان از این طریق راهکاری موثر  برای احیا و توسعه و رونق مجدد باغات و بیشه زارهای سراب ارائه کرد و تلاش‌هایی را در جهت تمیز و تشخیص علت و معلولها در رها سازی اراضی مستعد آن و پیگیری جدی موضوع تامین و بهینه‌سازی اصلاح شیوه های انتقال و توزیع و جلوگیری از هدر رفت آب ، بررسی امکان مرزبندی  و ایجاد حائل میان منازل و باغات و همچنین پرهیز از روش های سنتی بطور جدی  در دستور کار متولیان امر قرار گیرد.

کشت انگور و ایجاد موستان با توجه به اقلیم مناسب آن در شهرستان قروه در کشاورزی سنتی قدیم قروه ، بسیار مرسوم و مورد توجه مردم بوده  و تقریباً تمامی ساکنین در حاشیه شهر در باغات چهارگانه دارای تاکستان و باغ انگور بودنده اند ،درختان انگور به دو تا سه ماه سرمای زمستان نیاز داشتند و سرمای بین 10 تا 7 درجه سانتیگراد قروه،  درختان انگور را در برابر سرما بسیار مقاوم  می نمود ، البته درخت انگور قابلیت رشد و نمو در اغلب خاکها را دارا می باشد و حتی قابلیت رشد در اراضی آهکی و خاک رس را نیز دارد که بهمین دلیل در باغات موسوم به باغ امام (از امام زادگان شروع و تا میدان شهید مدنی فعلی ادامه داشت) علیرغم این که خاک حاصلخیز و مناسب کشاورزی نداشت (خاک سفید و در قسمت های آهکی ) ،نسبت به کشت درخت انگور در آن بصورت جوی و پشته و بروش غرقابی اقدام نموده بودند ، شیوه غرقابی  در تمام باغات  قروه اجرا می شد و باغداران با ایجاد کردتهای در زمین و باغ  ، آب را به تنه درخت یا بوته ها می‌رساندند و بدین ترتیب ریشه درخت انگور  آبیاری می شد ، آبیاری به شیوه غرقابی بسیار بازده کمی دارد و در واقع بیشترین آب را هدر می‌دهد ، نکته جالب  و بیادگار مانده و قابل ذکر باغات انگور موصوف به امام ،  اختصاص تعدادی از کردتهای باغ انگور به مهمانان ، مسافران ، ضعفا و فقرای شهر توسط مالکین خوش نیت شهرمان بوده است.

نداشتن انسجام گروهی و تشکل واحد ، مقتدر و پیگیر باغداران سراب و مشارکت ندادن آنان در برنامه‌ریزی‌های ، موجب عدم انتقال دیدگاه‌ها و نظرات به تصمیم‌گیران و مدیران شهری و مجموعه مدیریت کشاورزی شده که نهایتاً منجر به برنامه ریزی از بالا به پایین می گردد ، در کنار آن می‌توان به ملاحظات مهم بخش اقتصاد کشاورزی کشور همچون نارسایی سیاست های قیمت‌گذاری دولت ، عدم کارایی سیاستهای توسعه تکنولوژی مناسب و کارآمد، عدم توان لازم نظام تحقیقاتی و ترویجی ، نارسایی بازاریابی محصولات کشاورزی و باغی نیز اشاره نمود ،با عنایت به اهمیت و نقش کلیدی خاک در پایداری تولید ، توصیه می شود موضوع عوامل موثر بر فرسایش خاک باغات سراب و برنامه ریزی کنترل خاک با اقداماتی نظیر تناوب گیاهی ، استفاده از گونه‌های درختی مناسب با عنایت به اقلیم و پتانسیل های موجود منطقه ، می تواند راهکار مفیدی در این  راستا باشد.

همانطور که پیش تر نیز ذکر گردید ، هدف کلی از این نوشتار بررسی جایگاه فضای سبز در اکوسیستم شهری قروه و بررسی گذشته و حال و ارائه پیشنهاداتی در خصوص نجات فضای سبزسراب می باشد، بنابراین داشتن اطلاعات و داده ها در خصوص فضای سبزشهر قروه می‌تواند بعنوان هدایتگر فعالیت‌ها و خدمات موثر باشد ، ابتدا تعریف فضای سبز شهری : بخشی از فضاهای باز شهریست که عرصه های طبیعی یا مصنوعی آن ، تحت استقرار درختان ،  درختچه ها، گلها ، چمن ها و سایر گیاهان که بر اساس نظارت و مدیریت انسان با در نظر گرفتن ضوابط ، قوانین و تخصص های مرتبط ، برای بهبود شرایط مطلوب زیستی ، زیستگاهی و رفاهی شهروندان و مراکز جمعیتی غیر روستایی ، حفظ، نگهداری و یا احداث می شوند ،این فضاها در حقیقت بخشی از استخوان بندی یا مورفولوژی شهری را تشکیل می دهد  ، به بیان دیگر فضای سبز در کنار اسکلت فیزیکی شهر تعیین کننده  بافت و بطور کلی سیمای شهر است ، فضای سبز شهری نوعی پوشش گیاهی انسان ساخت است که هم واجد« بازدهی اجتماعی » و هم واجد« بازدهی اکولوژیکی» و در این میان باغهای میوه در شهرها علاوه بر آنها می تواند واجد «بازدهی اقتصادی» نیز باشد 

انواع فضای سبزی:

1. پارک های جنگلی شامل پارک های طبیعی و پارک های مصنوعی و باغی و بیشه زارها

2. . فضای سبز درون شهری

3. فضاهای سبز عمومی

4. فضاهای سبز خیابانی

5. فضاهای سبز خصوصی

6. فضاهای سبز نیمه خصوصی و....

فضای سبز شهری از دیدگاه شهرسازی بخشی از سیمای شهریست که از انواع پوشش های گیاهی تشکیل می شود و بعنوان یک عامل زنده و حیاتی در کنار کالبد بی جان شهر تعیین کننده ساخت مورفولوژیک شهر محسوب می شود ، لذا نقش و عملکرد فضای سبز از دو جنبه «بازدهی اجتماعی » و « بازدهی اکولوژیکی » قابل بررسی است ، عملکرد «زیبایی شناسی و ایجاد چشم اندازهای زیبا » برای شهروندان و ایجاد بستر مناسب برای گذراندن اوقات فراغت فردی و اجتماعی و همچنین ایجاد نشاط  روحی و روانی و حتی نشاط اجتماعی از اهمیت خاصی بعنوان ارتقاء سطح کیفی زندگی شهرها برخوردار است  ، علاوه بر این فضای سبز شهری بعنوان بخش جاندار ، ساخت کالبدی شهر تلقی می شود و نقش بسیارمهمی در ایجاد مناظر زیبا و دلپذیر ، کاهش آلودگی های گوناگون ، ایجاد تغییرات مناسب در میکروکلیما ، حفاظت از محیط طبیعی و منابع موجود در آن ایفا می نماید، بعنوان مثال یک متر مربع فضای سبز می تواند تا ۲۰۰ گرم در سال ذرات کوچک آلوده را که برای سلامتی مضر هستند از بین ببرد.

 فضای سبز در محیط شهری ارتباط ما با طبیعت را تقویت می کند و در نتیجه می تواند جامعه را به سمت رفاه بهتر انسان سوق دهد ،  مطالعات متعددی اثرات مفید محیط سبز بر روی افراد مانند کاهش استرس ، کاهش بیماری‌های تنفسی ، قلبی و عروقی و بهبود تمرکز را نشان می‌دهد ، بهمین ترتیب استفاده از این فضاها در تمام مناطق شهری ابزاری قدرتمند برای افزایش کیفیت زندگی محسوب می شود ، در دنیای صنعتی امروز آلودگی‌های ناشی  از فعالیت های انسانی همواره  ،اکوسیستم شهری را تهدید می نماید ، در این میان بخش اعظم آلاینده ها سبب آلودگی  هوا شده و زندگی انسان و سایر موجودات زنده که بمنظور ادامه حیات بشدت وابسته به هوای پاک می باشند به مخاطره انداخته است ، بنابراین تلاش بمنظور کاهش آلودگی هوا و رفع معضلات ناشی از آن ، ذهن بسیاری از پژوهشگران را به خود مشغول داشته است، از جمله راهکارهای بسیار مناسب بمنظور غلبه و حل این معضل ، را می توان به بهره گیری  از عناصر سبز دانست ، مهمترین اثرات فضای سبز در شهرها، « کارکرد های زیست محیطی» آنهاست که شهرها را بعنوان محیط زیست جامعه انسانی معنا دار کرده است ، از یک سو با مقابله با اثرات سوء گسترش صنعت و کاربری نادرست تکنولوژی ، و از سوی دیگر با بالا بردن سطح  زیبایی و منظر، سبب افزایش کیفیت زیستی شهرها می شود ، مهمترین اثرات و برکات فضای سبز در شهرها، تعدیل دما ، افزایش رطوبت نسبی ، لطافت هوا و جذب گرد و غبار و تولید اکسیژن است و به همین علت فضای سبز هر شهر به مثابه « ریه های تنفسی » آن شهر به شمار می رود،  بنابر این با توجه به این اثرات حیاتی فضای سبز شهری باید از نظر کمی و کیفی متناسب با حجم فیزیکی شهرها (راهها و ساختمانها)  و نیازهای جامعه (گذراندن اوقات فراغت و نیازهای بهداشتی ) تامین شود تا بتواند بعنوان فضای سبز فعال ، بازدهی محیط زیستی مستمری داشته باشد ، «فضاهای سبز در شکل درختی »به علت گسترش سطح برگی خود نسبت به سایر اشکال گیاهی می تواند از طریق تعریق ، سبب افزایش رطوبت نسبی و لطافت هوا شود ، عمل تعریق درختان با جذب کالری همراه است  ،  بدینسان نواری از گیاهان به پهنای ۱۰۰ تا ۵۰ متر گرما را 4  تا 3 درجه نسبت به مرکز شهر کاهش می‌دهد و در عین حال ۵۰ درصد به رطوبت هوا می افزاید و تفاوت دمایی که از این راه حاصل می شود ، موجب کاهش فشار هوا می‌شود ، بادهای را پدید می آورد که همین بادها کافی است تا هوای شهر عوض و پاکیزه کند.

 آنچه از دیدگاه محیط اجتماعی در ارتباط با فضای سبز شهری اهمیت دارد ، «میزان فضای سبز عمومی » است .

بر اساس مطالعات و بررسی‌های وزارت مسکن و شهرسازی سرانه متعارف و قابل قبول فضاهای سبز شهری در شهرهای کشورمان بین ۱۲ تا ۷ متر مربع برای هر نفر است، حداقل سرانه های فضای سبز برای هر نفر نیز در حدود ۳ متر  است ، این عدد در مقیاس با شاخص های معین شده از سوی محیط زیست سازمان ملل متحد که عدد  ۲۵ تا ۲۰ متر مربع برای هر نفر اعلام نموده ، رغم بسیار کمتری است ، البته لازم بذکر است این ارقام با توجه به ویژگی های خاص جغرافیایی و اقلیمی کشورها و خصوصا ایران متفاوت می باشد ، بعنوان مثال در مینیاپولیس بهترین شهر کشور آمریکا از لحاظ سرانه های سبز به ازای هر نفر ۳۳ متر فضای سبز در نظر گرفته شده است ، سرانه های شهری بیشتر به منظور تعیین مساحت مورد نیاز در شهرها می باشد و عواملی همچون خصوصیات طرح‌های شهری ، نوع تراکم های شهری ، میزان عرضه زمین ،  کیفیت زمین ، شرایط آب و هوایی ،وضع موجود ، عوامل اجتماعی و اقتصادی ، نقشها و وظایف شهری و بسیاری دیگر از مشخصه هایی که خاص هر شهر و اقلیم هستند بر این ضوابط تاثیرگذارند ،در مجموع آنچه از دیدگاه محیط اجتماعی در ارتباط با فضای سبز شهری اهمیت دارد میزان فضای سبز عمومی است .

اطلاعات عمومی فضاهای سبز شهر قروه :

1.مساحت کل موجود شهر قروه ، مطابق طرح جامع شهری مصوب درحدود  1250 هکتار 

2.مساحت دریاچه سراب کوثر در حدود 6 هکتار 

3.مساحت اراضی تملکی حاشیه دریاچه کوثر در حدود 50 هکتار 

4. مساحت باغات و بیشه زارهاسراب ( بخش خصوصی ) در حدود 75 هکتار 

5. مساحت فضای سبز پارک رضوان در حدود 4.2 هکتار 

6. مساحت فضای سبز پارک شهید بهشتی در حدود 2.4 هکتار 

7. مساحت فضای سبز پارک مولوی کورد در حدود 2 هکتار

8. سرانه فضای سبز شهر قروه در حال حاضر در حدود 3 متر به ازای هر نفر است 

 پیشنهادات و راهکارهای اجرایی بمنظور حفظ و احیاء باغات حاشیه شهر ،خصوصاً باغات و بیشه زارهای سراب قروه ، علاوه بر مطالب و نکات ذکر شده :

1. ضرورت شناسایی ، تهیه ،تکمیل و بروز رسانی شناسنامه باغات ، اراضی و شجرهای سراب و همچنین تهیه بانک اطلاعاتی منسجم ، فهرست بندی پویا و پیوسته جهت اعمال مدیریت بیشتر، کنترل ، نظارت ، بازدیدهای دوره ای بمنظورحفاظت از باغات موجود.

2. ایجاد جاذبه های واقعی مرتبط با بخش کشاورزی نظیر:  گلخانه‌ ،  نهالستانها ، پرورش گل و گیاه و میوه ،بمنظور احیاء و حفاظت از باغات با دیدگاه توجیهات اقتصادی در اشکال خرد و زود بازده  بنحوی که موجبات جذب و بکارگیری جوانان جویای کار و تحصیلکرده های و متخصصین مرتبط و استفاده از توانمندهای علمی و کاربردی و مالی آنان شود و عاملی در جهت احیا و آبیاری و جلوگیری از رها سازی باغات شود ،(هرچند در اقلیم نامناسب کوهستانی قرار داریم که سرمای زودرس موجب آسیب به محصولات باغی ،خصوصاً در کشاورزی معیشتی می شود ،  متاسفانه باغات قروه ،شرایط مطلوب حرارتی در فصول معینی از سال برای تولید محصولات زراعی( ۲۳ درجه سانتیگراد) و حداقل دما برای رشد گیاهان نیز شش درجه سانتیگراد را کمتر دارند).

 ۳. حفظ وضع موجود باغات و بیشه زارها و فضاهای سبز باغچه های سراب بعنوان ثروت و سرمایه ارزشمند قروه بخودی خود بسیار حائز اهمیت است که تعلل در خصوص حفظ و احیاء این منابع ارزشمند ،مدیریت شهری را در آینده با چالش‌های جدی مواجه خواهد ساخت ، لذا یکی از روشها و راهکارها ایجاد حائل و یا مرزبندی و یا دیوار کشی ، فنس کشی مابین بخش مسکونی و باغات سراب در ضلع شمالی  می تواند باشد.

4-بررسی همه جانبه و کارشناسی در خصوص واگذاری مجوز های لازم به صورت شناور، مقطعی و موقت در پهنه باغها و حواشی آن در خصوص نقش اشکال تفریحی، فراغتی ، نمایشگاهی شامل: کمپ ها، پذیرایی های خرد ، بازی و سرگرمی و ... در نقاط و مکان های مناسب تعیین شده به منظور ایجاد صرفه اقتصادی برای مالکین با هدف احیا و گسترش فضای سبز موجود و جلوگیری از رها سازی باغها.

5-استفاده از ظرفیت های قانونی در خصوص برخوردهای قانونی و قضایی با متخلفین ویا مالکینی که عمدا اقدام به تخریب فضاهای سبز و قطع و قلع و غم  درختان و خشکاندن و به آتش کشیدن آنان به نیت اهداف سودجویانه نظیر تغییر کاربری اراضی اقدام می نمایند.

6-بررسی امکان آبیاری باغهای رها شده و احیا مجدد آنها توسط شهرداری و مدیریت شهری مطابق قانون، شهرداری ها می توانند جهت احیا مجدد و آبیاری باغهای رها شده نسبت به تعیین ، محاسبه و وصول هزینه آبیاری و احیا از مالکین اقدام نمایند.

7-پیگیری جدی خروج دام از  جایگاه‌های موقت نگهداری دام در حاشیه شهر خصوصاً در اضلاع جنوبی و شمالی شهر و منازل همجوار با باغات سراب اقدام گردد.

8- شاید یکی از راهکارهای اساسی ایجاد باغ شهرها باشد (در برهه ای از تاریخ شهرسازی شخصی به نام ابنزر هاوارد نقشه ایجاد شهرهایی را مطرح کرد که در میان باغهایی سرسبز قرار داشتند ) از آن زمان مفهوم باغشهر وارد ادبیات شهرسازی شد، شاید پیاده سازی باغ شهر به آن مفهوم که هاوارد مطرح کرده در هیچ یک از شهرهای کنونی کشورمان ممکن نباشد، اما به نظرم در باغات سراب قروه با انجام کارشناسی دقیق و بررسی همه جانبه طرح و نهایتاً نظارت قوی و قاطع در اجرای درست آن در قالب الگوهای معماری و به صورت متحدالشکل و واحد بتوان به نوعی از فضای سبز و بیشه زارهای سراب محافظت کرد ، بسیاری از باغات و بیشه زارهای سراب بدلیل اینکه سال ها رها شده اند ، دچار مشکلات جدی هستند که شاید با اجرای این برنامه ها با استفاده از نظرات مطلعین، متخصصین وصاحب نظران  بتوان بخش زیادی از آنها را مجددا احیا و بازسازی کرده و همچنین با کاشت درختان جدید متناسب با اقلیم محل و جلوگیری از آتش زدن آنها توسط سودجویان از ایجاد ماوایی برای معتادان ممانعت نمود.

 امیدوارم با اهتمام جدی به مقوله فضای سبز شهری و تلاش بمنظور افزایش قابل توجه سرانه های سبز شهر که همانا بدرستی عامل مهم وارزشمندی بمنظور حفظ سلامت ، شادابی  و نشاط  عمومی که نهایتا موجب افزایش امید به زندگی بعنوان یکی از شاخص های مهم و اثربخش توسعه که قطعا تبعات آن فرایندی چند بعدی و یا چند منظوره ، خصوصا در ابعاد مهم اقتصادی ، اجتماعی ، سیاسی ، فرهنگی و زیست محیطی را در پی خواهد داشت  شامل همشهریانم گردد ، 

                                                    دکترهوشنگ ملکی – پاییز 1400

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: